Zabytki architektury

WAŻNIEJSZE ZABYTKI ARCHITEKTURY SAKRALNEJ

Dzieje miasta w sposób szczególny i bardzo obiektywny można odczytać przede wszystkim z zachowanych jego historycznych kościołów. Dawne kościoły mówią o dziejach, wskazują przede wszystkim na okresy pomyślności i rozwoju miasta, ale potrafią także przypomnieć kryzysy; gospodarcze, i duchowe. Te najbardziej miejskie, kościoły farne są soczewką do przyjrzenia się duchowości miasta, jego dokonań i aspiracji. Ponadto promieniują niezwykłym ładunkiem emocji przez pokolenia składanych na kościelnych ołtarzach. Także bydgoszczanie w swoich kościołach, a przede wszystkim w Farze – Katedrze przez wieki o coś prosili, dzielili się po równo radościami i zmartwieniami, nieraz wątpili, nieraz szukali ratunku i nadziei, często dziękowali.

Katedra Bydgoska św. Marcina i Mikołaja

Bydgoska Fara w 2004 roku dekretem Ojca Świętego Jana Pawła II została podniesiona do rangi katedry nowo powołanej Diecezji Bydgoskiej. Jednak dla dziesiątków pokoleń bydgoszczan, przez wieki była ich jedynym i najważniejszym kościołem miejskim. Dzieje Fary-Katedry Bydgoskiej są najściślej splecione z dziejami miasta Bydgoszczy.  Katedra Bydgoska św. Marcina i Mikołaja – jest najstarszym kościołem, a zarazem najstarszym budynkiem w Bydgoszczy. Została wzniesiona w latach 1466 – 1502, ale warto zaznaczyć, że fragmenty ściany północnej są znacznie starsze. Do budowy kościoła przystąpiono zaraz po lokacji, tj. po 19 kwietnia 1346 roku, sytuując go w najbliższym sąsiedztwie rynku i ratusza, zgodnie z tradycją średniowiecznych miast europejskich. Na patronów fary wybrano św. Mikołaja i św. Marcina, którzy mając pod swą pieczą handel i liczne rzemiosła odpowiadali najlepiej gospodarczym aspiracjom miasta.

We wnętrzu zachowało się bogate, głównie XVIII-wieczne rokokowe wyposażenie. Część wyposażenia pochodzi z nieistniejącego już kościoła o. o. karmelitów, m.in. bardzo piękne stalle w prezbiterium- ławy w których przez wieki modlili się zakonnicy z drugiego brzegu Brdy (obecnie w miejscu klasztoru karmelitów jest park i parking Opery Nova). Ponadto w katedrze na uwagę zasługują ołtarze,  stalle, ambona, oraz późnorenesansowa mosiężna chrzcielnica ufundowana przez burmistrza Wojciecha Łochowskiego w 1611 roku, a także epitafia ,obrazy, oraz liczne tablice pamiątkowe. Najważniejszym w Katedrze zabytkiem sztuki, a zarazem obiektem obdarzonym szczególnym kultem religijnym jest Madonna z Różą. Obraz z ołtarza głównego jest tym, co przykuwa najbardziej uwagę wiernych i turystów. Jest to przepiękny późnogotycki obraz Madonny z Dzieciątkiem, która w eleganckim, dworskim geście w drugiej ręce trzyma malutką ledwo rozkwitniętą różyczkę. Bydgoska Matka Boska Pięknej Miłości, bo tak jest oficjalnie nazywana, czyni z Katedry chętnie nawiedzane sanktuarium maryjne.

WAŻNIEJSZE ZABYTKI ARCHITEKTURY SAKRALNEJ

Dzieje miasta w sposób szczególny i bardzo obiektywny można odczytać przede wszystkim z zachowanych jego historycznych kościołów. Dawne kościoły mówią o dziejach, wskazują przede wszystkim na okresy pomyślności i rozwoju miasta, ale potrafią także przypomnieć kryzysy; gospodarcze, i duchowe. Te najbardziej miejskie, kościoły farne są soczewką do przyjrzenia się duchowości miasta, jego dokonań i aspiracji. Ponadto promieniują niezwykłym ładunkiem emocji przez pokolenia składanych na kościelnych ołtarzach. Także bydgoszczanie w swoich kościołach, a przede wszystkim w Farze – Katedrze przez wieki o coś prosili, dzielili się po równo radościami i zmartwieniami, nieraz wątpili, nieraz szukali ratunku i nadziei, często dziękowali.

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (Kościół Klarysek)

Kościół Klarysek, to jeden z najbardziej charakterystycznych obiektów Bydgoszczy. Jednonawowa gotycko-renesansowa świątynia została wzniesiona pomiędzy 1582 a 1618 rokiem. We wnętrzu , które pozostało klasztornie powściągliwe w doborze elementów wystrojowych na uwagę zasługuje przede wszystkim polichromowany, kasetonowy strop z XVII-XVIII wieku, obraz św. Stanisława Kostki autorstwa Leona. Wyczółkowskiego, manierystyczna alabastrowa płaskorzeźba z 1595 roku, XVII/XVIII-wieczne kraty barokowe. W I połowie XVII wieku do południowo-zachodniego narożnika kościoła dobudowano wieżę nakrytą barokowym hełmem, z której codziennie rozbrzmiewa hejnał skomponowany przez bydgoskiego kompozytora Konrada Pałubickiego.
Bydgoskie kościoły klasztorne sióstr klarysek, ojców karmelitów i bernardynów, zgodnie z powszechnie obowiązującymi w średniowieczu regułami lokowano poza ówczesnymi granicami miasta. Od II połowy XIX wieku Kościół Klarysek nie jest już na cichych obrzeżach miejskich. Niezwykle intensywnie rozbudowujące się miasto w okresie ok. 1870- 1920 wchłonęło ten obszar czyniąc z niego epicentrum wielkomiejskiego zagospodarowania. Powszechnie używana przez bydgoszczan nazwa kościoła ma swoje początki w 1615 roku, kiedy to kościół przekazano siostrom klaryskom zapewne z zadaniem kontynuowania misji szpitalnej, bowiem taki szpital- przytułek siostry prowadziły do końca swej obecności w tym miejscu w budynku obecnego Muzeum przy ul. Gdańskiej 4. Świątynię rozbudowano o część zachodnią dostosowując dawny kościół św. Ducha do potrzeb rozwijającego się klasztoru. Siostry klaryski funkcjonowały tu do kasaty klasztoru przez króla pruskiego w 1835 roku. Wówczas kościół przestał pełnić funkcje sakralne aż do odzyskania niepodległości.

Kościół garnizonowy pw. NMP Królowej Pokoju

Kościół garnizonowy pw. NMP Królowej Pokoju, ongiś oo. bernardynów, jeden z trzech najstarszych zabytków sakralnych miasta Bydgoszczy, sięga swym początkiem świetnej epoki Jagiellonów. W 1480 roku biskup kujawski, Zbigniew Oleśnicki, wybiera piękny park starościński na miejsce dla cieszącego się poparciem królewskim konwentu bernardynów. Starosta bydgoski Jan Kościelecki, kasztelan kruszwicki wyraża zgodę i wyznacza tereny pod budowę kościoła i klasztoru. Rozpoczętą zaraz budowę ukończono około 1500 roku. W wyniku pożaru od pioruna w 1545 roku drewniany kościół bernardynów uległ całkowitemu zniszczeniu. Dzięki hojności dobrodziejów klasztoru (przywilej Zygmunta Augusta) wkrótce powstaje nowy kościół z cegieł w stylu późnogotyckim, którego budowę ostatecznie ukończono w roku 1557.
Jest to budowa na planie prostokąta z wydzielonym trójbocznym prezbiterium. Jego wyposażenie architektoniczne (tak jak innym kościołów tego zakonu) jest bardzo skromne. W 1563 roku na wieży kościelnej umieszczono nowy wielki dzwon z gdańskiego warsztatu ludwisarskiego. W 1605 roku ozdobiono kościół nowym ołtarzem oraz zbudowano organy. Klasztor Bernardynów z przyległym kościołem od chwili swego powstania stanowił poważny ośrodek życia religijnego i naukowego. Tutaj właśnie spisywano od roku 1604 przez kilka wieków kronikę Bydgoszczy, która po dziś dzień jest najpoważniejszym dokumentem i źródłem do badania dziejów miasta. Tu powstało kolegium filozoficzne, obserwatorium astronomiczne założone w 1677 roku przez zakonnika Witalisa Nagodzkiego, Bractwo Ubogich (1589r), zabudowania gospodarcze, wspaniałe ogrody warzywne i owocowe oraz browar.
Podczas zaborów rząd pruski przeprowadził sekularyzację, skazując tym samym zakon na zagładę. Ostatni z ojców zmarł w 1829 roku, co pociągnęło za sobą zamknięcie kościoła, a ten fakt z kolei spowodował zburzenie krużganków i Kaplicy Loretańskiej. Zachowała się natomiast kaplica południowa Św. Anny, prawdopodobnie z XVI wieku. Od 1860 roku władze pruskie wyznaczyły go na kościół garnizonowy. W 1863 roku kościół pobernardyński został przekazany w użytkowanie wojsku pruskiemu. Od tego roku świątynia ta nieprzerwanie służy duszpasterstwu wojskowemu.

Bazylika Mniejsza św. Wincentego à Paulo

Bydgoska Bazylika Mniejsza św. Wincentego à Paulo to monumentalna budowla zaprojektowana na wzór rzymskiego Panteonu przez polskiego architekta Adama Ballenstaedta. Została wzniesiona między rokiem 1925 a 1939, to największa świątynia w Bydgoszczy, a zarazem jedna z największych w Polsce.

Najbardziej charakterystycznym elementem neoklasycystycznego gmachu świątyni jest żelbetonowa kopuła o średnicy 40 metrów. Bazylika jest położona w bezpośrednim sąsiedztwie Sielanki, bydgoskiego miasta-ogrodu, czyli przedwojennej dzielnicy willowej pełnej zieleni zaprojektowanej w 1919 roku przez słynnego niemieckiego architekta Josepha Stübbena.

Bazylika Mniejsza św. Wincentego à Paulo była darem dziękczynnym społeczności Bydgoszczy i okolic za powrót Pomorza do Polski. Obecny, nowoczesny wygląd otrzymała w wyniku powojennej odbudowy. Jest jednym z największych kościołów w Polsce. Warte uwagi są również zdobione płaskorzeźbami drzwi frontowe zwane „Drzwiami błogosławieństwa”. Wpływ na ostateczny wystrój wnętrza miał architekt Wiktor Zin, wielki propagator historii architektury, swego czasu znany z programu TVP „Piórkiem i Węglem”.

ZABYTKOWE BUDYNKI URZĘDOWE

Bydgoski Ratusz

Budynek obecnego bydgoskiego ratusza posiada już blisko 400-letnią historię. Wzniesiony został w latach 1644- 1653 jako przyszłe Kolegium Jezuickie, placówka edukacyjna przeznaczona głównie dla synów okolicznej szlachty, oraz mieszczan z Bydgoszczy, Gdańska i Braniewa.  Nowy rozbudowany gmach Kolegium oddano do użytku w 1695 roku. Kolegium jezuickie , będące de facto pierwszą wyższą uczelnią bydgoską było bardzo ważnym ośrodkiem edukacyjnym i kulturalnym dla całego regionu. Poza typową działalnością naukową i edukacyjną przy Kolegium funkcjonowały uznane zespoły muzyczne, realizowano inscenizacje teatralne. W kolegium od 1623 roku działał zapewne w pełni profesjonalny teatr dla którego przeznaczono specjalną salę ze sceną , która mogła mieścić ok. 300 osób. Salę tę wykorzystywano aż do 1822 roku, tj. do zorganizowania teatru miejskiego w dawnych pomieszczeniach klasztoru karmelitów ( w okolicy dzisiejszego Pl. Teatralnego).
Kolegium funkcjonowało do kasaty klasztoru 12. Maja 1780 r. Wówczas budynek przeznaczono na protestanckie gimnazjum, w którym nauczano po niemiecku. Ponownie polską szkołę zorganizowano w gmachu obecnego ratusza w okresie gdy Bydgoszcz stała się stolicą departamentu Księstwa Warszawskiego. Działała wtedy Szkoła Główna Departamentalna. Zapewne ważnym jej promotorem i nieraz goszczącym w jej murach był Józef Wybicki, autor słów naszego narodowego hymnu. Po upadku Księstwa Warszawskiego do 1878 roku działało w budynku niemieckie Gimnazjum Królewskie. Od tamtego czasu po gruntownej przebudowie budynek pełni funkcje Ratusza, najpierw w administracji pruskiej, a od 1920 roku polskiej. Do 1940 roku w panoramie miasta obecny ratusz był zasłonięty zachodnią pierzeją Starego Rynku którą tworzył centralnie barokowy kościół pojezuicki po obu stronach sąsiadujący z kamieniczkami. W 1940 roku niemieccy okupanci rozebrali całą pierzeję zachodnią poszerzając przestrzeń Starego Rynku równocześnie odsłaniając dotychczasowe wewnętrzne elewacje ratusza.

Budynek Poczty Polskiej

Najstarsze informacje dotyczące funkcjonowania placówki poczty królewskiej w Bydgoszczy pochodzą z I połowy XVIII w. W 1751 r. urząd pocztowy mieścił się w kamienicy na rogu ul. Niedźwiedzia i Batorego (czyli w miejscu, w którym obecnie znajduje się Bydgoskie Centrum Informacji). W czasach pruskich został przeniesiony na ul. Długą. Po 1815 r. na cele poczty przeznaczono obiekty kompleksu służącego wojsku między obecną ul. Jagiellońską i Brdą. Na przestrzeni XIX wieku budynek poczty zmieniał się czterokrotnie w zależności od bieżących potrzeb. Budowę obecnego gmachu Poczty Polskiej, zbudowanego w stylu neogotyckim ukończono w 1899 roku i praktycznie w stanie niezmienionym zachował się do dnia dzisiejszego.

SPICHLERZE I MŁYNY

Skąd tyle sympatii, szacunku i dumy mieszkańców Bydgoszczy dla spichrzy? – budowli zdecydowanie skromniejszych od bogatych kamieniczek, stylowych kościołów, czy ważnych pomników? Bydgoszcz powstała w miejscu nieprzypadkowym. Tu podwójnie krzyżowały się szlaki lądowe z Wielkopolski na Pomorze, z Krajny na Mazowsze oraz z „od zawsze” najważniejszym polskim szlakiem handlowym jakim była Wisła. Spichrze wykorzystywano niegdyś do magazynowania produktów rolnych oraz spożywczych, transportowanych drogą wodną do Gdańska, oraz Kanałem Bydgoskim do Berlina. Do dzisiaj zachowało się w Bydgoszczy zaledwie kilka historycznych spichrzy, a sprzed XIX wieku tylko cztery – trzy spichrze nad Brdą, usytuowane przy ul. Grodzkiej oraz Biały spichrz. Wszystkie one pełnią dzisiaj funkcje muzealne.

Spichrze nad Brdą 

Trzy spichrze przy ul. Grodzkiej 7-11, (które także są współczesnym logo Bydgoszczy) zostały zbudowane w latach 1793-1800 r. przez kupca Samuela Gotlieba Engelmanna. Pierwotnie kompleks przy ul. Grodzkiej składał się z pięciu spichrzy w zabudowie szeregowej. W 1960 roku doszczętnie spłonęły dwa spichrze (13 i 15). Już wówczas były tak mocno wpisane w tradycję miejską, że dotąd wśród bydgoszczan odzywają się głosy za ich rekonstrukcją. Zachowane spichrze w 1962 roku zostały zaadaptowane na cele ekspozycyjne bydgoskiego Muzeum. W 2006 roku zakończono ich gruntowny remont i modernizację wnętrz. Szczególnie ulubiony przez bydgoszczan, a zarazem charakterystyczny jest spichrz najbliższy ul. Mostowej , zwany nieraz „holenderskim” ze względu na krążynowy dwuspadowy dach. Przed tym spichrzem współcześnie zorganizowano niewielki amfiteatr oraz usytuowano brązowy model średniowiecznej Bydgoszczy. Dziś w wyremontowanych Spichrzach prezentowane są wystawy Muzeum
Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego.  Przed głównym wejściem do Spichrzy (Muzeum Okręgowe) znajduje się makieta Bydgoszczy z dawnych wieków. Patrząc na nią możemy dostrzec kilka nieistniejących budynków: ratusz i kościół Jezuitów na Starym Rynku, mały romański kościółek św. Idziego, bramy miejskie oraz zamek bydgoski , który został zniszczony podczas Potopu Szwedzkiego.

Biały Spichrz

Zabytkowy Biały Spichlerz jest najstarszą zachowaną budowlą na obszarze Wyspy Młyńskiej w Bydgoszczy i jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych tego obszaru. Został zbudowany w latach 90. XVIII wieku w związku z realizacją zespołu przemysłowego na terenie Wyspy Młyńskiej, wznoszonego równolegle z budową Kanału Bydgoskiego. Budynek pełnił funkcję spichrza przeładunkowego i magazy­nu zbóż dla pobliskich młynów. Godny uwagi jest fakt, iż swoją pierwotną funkcję magazynu zbożowego Biały Spichlerz pełnił aż do 1974 r.. Od lat 80. XX w. mieści się w nim dział historii Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego. Eksponuje się tu głównie historię miasta i tradycje rzemiosła bydgoskiego i kujawskiego. W latach 2006-2008 budynek został gruntownie odnowiony w ramach programu Renowacja obiektów dziedzictwa kulturowego na Wyspie Młyńskiej a w 2009 roku  przeznaczony do eksponowania zbiorów archeologicznych.

Czerwony Spichrz

W latach 1786-88 w południowo-wschodniej części Wyspy Młyń­skiej stanął młyn wodny z sześcioma liniami przemiału mąki (tzw. Młyn Panzera). W 1828 został przebudowany, m.in. dobudowano trzy kolejne linie mączne oraz koła młyńskie. Obecny budynek powstał w 1861 roku jako młyn parowy z ośmioma liniami mielącymi. Nosił nazwę Młynu Camphausa, jednak charakterystyczna kolorystyka ceglanych elewacji sprawiła, że znany jest dziś jako Czerwony Spichrz. Po 1945 roku przeszedł na własność Skarbu Państwa, do 1974 roku po­zostając w dzierżawie Państwowych Zakładów Zbożowych. W 1979 roku przeszedł w użytkowanie, a w 1997 roku stał się własnością Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. Ze względu na zły stan techniczny prezentowano tu głównie sezonowe wystawy sztuki współczesnej, obecnie mieści się tu Galeria Sztuki Nowoczesnej.

Młyny Rothera

Centralną część bydgoskiej Wyspy Młyńskiej zajmuje kompleks młyński z lat 1848-1849, czyli potężne Młyny Rothera. Historia młynów Rothera sięga I połowy XIX wieku. W początku tego wieku dzięki tranzytowej roli Kanału Bydgoskiego, Brdy i Wisły oraz otwarciu handlu z zachodem, Bydgoszcz stała się ośrodkiem handlu zbożem i drewnem. Młyn Rothera złożony jest z trzech brył: budynku głównego oraz skrzydeł zachodniego i wschodniego. Budynek główny posiada konstrukcję murowaną. Jest to czterokondygnacyjny, podpiwniczony gmach nakryty dachem dwuspadowym. W grudniu 2013 roku nastąpiło podpisanie aktu notarialnego, na mocy którego Miasto nabyło młyny. Obecnie trwają prace rewitalizacyjne w ramach projektu „Park Kultury. Rewitalizacja Młynów Rothera na Wyspie Młyńskiej w Bydgoszczy”
Rewitalizacja kompleksu Młynów Rothera to dopełnienie prac inwestycyjnych służących przywróceniu świetności Wyspy Młyńskiej. W wyniku realizacji wyżej wymienionych działań, nieużytkowany obecnie zabytkowy Spichrz Zbożowy zostanie odrestaurowany, zabezpieczony przed degradacją oraz udostępniony mieszkańcom i turystom. Nowe przestrzenie obejmą m. in.: strefę wystawy „Ogrody Wody. Stany Skupienia”, przestrzeń wielofunkcyjną z możliwością wydzielenia mniejszych przestrzeni na organizację biura festiwalowego, wystaw czasowych, warsztatów, konferencji, pokazów, sale audiowizualne i strefę partycypacji przeznaczoną na wystawy czasowe oraz przestrzeń komercyjną przeznaczoną na restaurację.

OBIEKTY I MIEJSCA ZWIĄZANE Z HANDLEM

Przez wieki motorem rozkwitu Bydgoszczy był handel. Handlowano głównie zbożem zebranym na Kujawach, Krajnie, w Wielkopolsce i na Pałukach a także innymi płodami rolnymi i produktami rzemieślniczymi: garnkami, piwem, winem, spławianym drewnem, dziegciem, miodem, solą, cukrem, egzotycznymi przyprawami itp. Na handlowy charakter miasta wskazuje tez obfitość starych bydgoskich rynków, usytuowanych w starej części Grodu nad Brdą: Stary Rynek, Rybi Rynek, Zbożowy Rynek, Nowy Rynek i Wełniany Rynek. Często już sama nazwa określała charakter tego miejsca, a bydgoszczanie doskonale wiedzieli, gdzie najlepiej kupować potrzebne artykuły.

Ulica Długa

Ulica Długa została wytyczona w połowie XIV wieku podczas kształtowania bydgoskiego miasta lokacyjnego. Do początku XIX wieku była najdłuższą ulicą miasta, jego główną osią komunikacyjną, łączącą dwie bramy wtopione w ciąg murów miejskich Bydgoszczy: Kujawską na wschodzie i Poznańską na zachodzie. Dziś spacerując ulicą Długą, wśród stylowych kamieniczek, głównie z końca XVIII i z początku XIX w., można poczuć klimat dawnej Bydgoszczy, choć niegdyś kupiecka arteria utraciła obecnie swoją pozycję handlowego centrum miasta. Warto zajrzeć do wyjątkowego Muzeum Mydła i Historii Brudu pod numerem 13-17, a także przystanąć przy XVII wiecznej kamienicy pod numerem 22, gdzie urodził się malarz Maksymilian Piotrowski (1813-1875), profesor Akademii Sztuk Pięknych w Królewcu. W tym samym budynku, jak głosi tradycja, zatrzymał się król Jan III Sobieski w 1676 r. w trakcie swojej podróży Wisłą do Gdańska. Na wysokości dawnej siedziby władz Bydgoszczy, obecnie Hotel Ratuszowy, warto skierować wzrok w dół. Pod naszymi stopami znajdują się bowiem Bydgoskie Autografy, tj. odwzorowane podpisy osób, które w szczególny sposób zasłużyły się dla miasta.

Hala Targowa

We wschodniej części obecnej hali targowej do XVIII wieku znajdowała się fosa zamkowa, oddzielająca miasto lokacyjne Bydgoszczy od ufortyfikowanego zamku starościńskiego. Wskutek ciągłego zasypywania starorzecza odpadkami komunalnymi (ze szczególnym nasileniem w XVII-XVIII w.), fosa ulegała stopniowemu zamuleniu i osuszeniu, zaś teren – niwelacji. W 1787 r. z inicjatywy władz pruskich w miejscu obecnej hali przy ul. Podwale, na wysokości ul. Magdzińskiego zbudowano miejską farę ewangelicką – pierwszy niekatolicki kościół w mieście. Kościół ten służył ewangelicko-unijnej społeczności miejskiej przez cały XIX wiek. W 1899 r. rozpoczęto prace zmierzające do uporządkowania i zagospodarowania dawnego wzgórza zamkowego. Po rozebraniu dawnej fary ewangelickiej zbudowano w 1906 roku według projektu berlińskich architektów z pracowni „Boswau i Knauer GmbH” neogotycką Halę Targową. Szczególnie interesujące jest główne wejście z dwiema wieżyczkami i herbem miasta. Wiele miast wznosiło wówczas zadaszone hale targowe, aby zachować standardy higieniczne w handlu artykułami spożywczymi. Hala bydgoska różniła się od innych tym, że dopuszczono w niej do sprzedaży wyłącznie mięso, w tym również ryby oraz owoce morza. Inne towary można było nabywać na cotygodniowych targach odbywających się na otwartych placach. W latach 1924-1936 hala była siedzibą Dyrekcji Rzeźni Miejskiej.

ZABYTKI TECHNIKI I HYDROTECHNIKI

Exploseum 

Exploseum (Centrum Techniki Wojennej DAG Fabrik Bromberg), to dawna tajna pohitlerowska fabryka zbrojeniowa, która stała się najciekawszą industrialną atrakcją turystyczną w Bydgoszczy. Wkraczając do niesamowitego kompleksu jakim jest DAG, przenosimy się do zupełnie innego świata. Obiekt mimo tego, że w roku 1945 został „rozmontowany” przez Armię Czerwoną jest znakomicie zachowany. Grube żelbetonowe ściany sprawiają wrażenie świeżo postawionych, a liczne zakamarki i monumentalne hale produkcyjne przyprawiają o stan zdumienia. Budowę kompleksu zapoczątkowano jesienią 1939 roku. Nad instalacją pracowało około 40000 przymusowych pracowników, część z nich to jeńcy rosyjscy, angielscy, francuscy, włoscy i jugosłowiańscy oraz więźniowie polscy. System podziemnych tuneli pod DAG łącznie ma długość około 2 km, na różnych głębokościach. Na terenie fabryki produkowano głównie materiały wybuchowe oraz amunicję. Przy jej produkcji pracowali jeńcy oraz pracownicy przymusowi. Przez tryb oraz warunki pracy, fabryka była miejscem śmierci wielu osób. Do dziś nie odnaleziono jeszcze wszystkich zbiorowych mogił robotników. Od października 2015 roku Exploseum można także zwiedzać indywidualne, bez wcześniejszej rezerwacji. Exploseum jest jednym z punktów kotwicznych Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH), a także współtworzy bydgoski Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O.

Wieża ciśnień

W 1900 roku, na obecnym Wzgórzu gen. Henryka Dąbrowskiego, najwyżej położonym miejscem względem ujęcia wody w Lesie Gdańskim, oddano do użytku wieżę ciśnień. Pełniła ona ważną funkcję w nowoczesnym systemie wodociągowym Bydgoszczy. Dziś zabytkowa Wieża Ciśnień jest częścią Muzeum Wodociągów – ciekawą atrakcją turystyczną z tarasem widokowym na centrum Bydgoszczy. Wieża otrzymała neogotycką, ceglaną elewację z artykulacją podkreśloną tynkowanymi detalami. Bryłę tego przemysłowego obiektu (o wysokości 45 metrów) architekt wzbogacił o ogólnie dostępną galerię widokową. Roztacza się z niej widok na całe miasto. Wnętrze wieży kryje ekspozycję opowiadającą o dziejach lokalnych wodociągów i kanalizacji. Zgromadzono tutaj dokumenty, fotografie, elementy wyposażenia dawnych łazienek i toalet, a nawet wydobyte w trakcie prac archeologicznych fragmenty drewnianych rur pierwszego wodociągu z XVI wieku. Kiedy obejrzymy industrialną wystawę, wąskimi, krętymi schodami wchodzimy na taras widokowy, aby odbyć najkrótszą wycieczkę w trakcie której będziemy podziwiać niepowtarzalną panoramę całej Bydgoszczy. Jej szczegóły poznamy dzięki lunetom osadzonym na balustradzie. 

Śluzy Kanału Bydgoskiego

Śluza jest to urządzenie służące do ograniczenia przepływu wody oraz umożliwiające przepływanie statków między zbiornikami o różnych poziomach. Śluzy Kanału Bydgoskiego: Osowa Góra, Prądy, Czyżkówko oraz Okole do dziś  są czynne i stanowią część Międzynarodowej Drogi Wodnej E-70. Dwie pierwsze śluzy – Osowa Góra i Prądy zostały wybudowane w latach 1773–1774, obecny kształt uzyskały jednak w czasie przebudowy z lat 1908–1915. Są to pojedyncze śluzy komorowe o konstrukcji betonowej z okładziną ceglaną. Stalowe wrota klapowe oraz dolne wrota wsporne są napędzane ręcznie. Śluzowanie w każdej z nich w praktyce nie przekracza 20 minut.
Szczególnie efektownie jednak prezentują się trzy nieczynne już śluzy znajdujące się na wyłączonym z żeglugi odcinku o długości 3 km zwanym Starym Kanałem Bydgoskim, położonym w urokliwej części bydgoskiej dzielnicy Okole. Śluza IV Wrocławska, V Czarna Droga oraz VI Bronikowskiego zbudowane zostały w 1774 roku a swój obecny kształt zyskały w pierwszej dekadzie XIX wieku. Pełnią one dziś funkcję jazów oraz zabytków techniki. Usytuowane w obrębie plant nad Kanałem Bydgoskim współtworzą niepowtarzalny klimat Kanału Bydgoskiego.